Hoezo zondebokpolitiek, meneer de Haas?

En waar is de olifant in de kamer nu weer gebleven

Socioloog en demograaf Hein de Haas - een minder Leo Lucassen versie van Leo Lucassen - is trending na een optreden aan Vandaag Inside, waar hij ruimschoots aan het woord kwam om over zijn boek Hoe migratie echt werkt te praten. Mij vielen toch wat dingen op. Shall I, then?

De Haas is erg verguld met de tijd die hem gegund werd bij Johan, Wilfred en René: ‘Nog nooit kreeg ik op Nederlandse TV zoveel ruimte de feiten rustig op tafel te leggen, verschillende kanten van het verhaal te laten zien en de broodnodige nuance te brengen in een gevaarlijk gepolariseerd debat. Een verademing. Dank aan #vandaaginside!’, twitterde hij tevreden.

Gelukkig staat het hele fragment op YouTube, zodat ik eens kon zien waarom er een zucht van opluchting over internet ging omdat Vandaag Inside zich een keer serieus toonde, migratieperikelen nu eens niet door Leo Lucassen kromgeluld werden, en het hele dossier in een genuanceerde context werd gezet. Maar: is dat allemaal wel zo? Want tegenover de nuance klinken opvallend vaak woorden als ‘hypocrisie’ en vooral ‘zondebokpolitiek’.

De focus van het verhaal van De Haas ligt op arbeidsmigratie en de huizenmarkt. In casu het eerste is politiek wanbeleid zijn grootste verwijt. Of politieke onwil, kun je misschien beter zeggen. Dat is niet onwaar: deze vorm van migratie is goed voor goedkope arbeid en de politiek is bang om die gouden gans aan te pakken.

Tevens helpen arbeiders uit arme- of lagelonenlanden hier het minimumloon drukken. Als er voldoende mensen zijn om laagbetaald werk te doen, hoeft de werkgever de lonen immers niet te verhogen.

Je kunt arbeidsmigranten bovendien niet verwijten in Nederland te willen komen werken. Je kunt Nederland wel verwijten slechte werk- en leefomstandigheden voor die mensen te gedogen, of te weinig goede randvoorwaarden voor arbeidsmigratie te creëeren. Zoals bijvoorbeeld: voldoende goede woningen.

Dat woningtekort wijt De Haas eveneens aan langjarig slecht beleid. Maar dat er nu te weinig huizen zijn, is volgens hem niet helemaal waar: er zijn voldoende koop- en vrije sectorwoningen, er zouden slechts te weinig sociale (huur) woningen zijn. Soit, ook te weinig huizen is natuurlijk niet de schuld van degenen die er eentje nodig hebben - migrant of anderszins.

De ene zondebokpoliticus is de andere niet

Wat De Haas hier echter onvermeld laat, is dat het voorkeursbeleid voor migranten (c.q. statushouders) op de woningmarkt weliswaar ook beroerd beleid genoemd kan worden, maar daarmee niet ten onrechte tot grote ergernis en frustratie leidt onder woningzoekers aan met name de onderkant van de markt. (Woningzoekers die trouwens net zo goed Surinaams of derde generatie Marokkaan kunnen zijn.)

Voor iemand die graag het woord ‘zondebokpolitiek’ gebruikt als hij het over (rechtse) partijen heeft die burgers tegen migranten zouden opzetten, is het opvallend dat hij de wrange en wringende voorkeursaanpak niet onder deze vermeende zondebokpolitiek lijkt te scharen. Je kan toch redeneren dat het toewijsbeleid, waar bijvoorbeeld de PVV juist vanaf wil, antipathie jegens migranten in de hand kan werken. (En ook Surinamers stemmen PVV.)

De Haas zegt voorts in reactie op de vraag of er sprake is van een asielcrisis dat asielmigratie slechts klein deel van de totale migratie beslaat. Waarop Johan Derksen in één van zijn zeldzaam weinige interrupties op opmerkt dat deze vorm van migratie desalniettemin wel voor onevenredig veel overlast en ongeregeldheden zorgt.

Maar zo klein is dat deel toch ook niet, meneer De Haas? De pagina ‘asieltrends’ op de website van de IND vermeldt het getal (door mijn opgeteld) van 49.703 personen voor asielinstroom van heel 2023. Het totale migratiesaldo in dat jaar was 137.400 volgens het CBS. Daarmee beslaat de asielinstroom dus alsnog ruim een derde van het totaal.

Een jaar eerder, in 2022, had de instroom een ‘Oekraïense piek’ - allemaal mensen die niet naar Nederland kwamen om te werken - en daarmee kwam de netto instroom zelfs boven de 223.000 uit. Geen nood: De Haas, met al zijn zalvende nuance, zegt dat er gemiddeld in de afgelopen twintig jaar netto maar zo’n 50.000 mensen per jaar zijn bijgekomen.

Goochelen met tijdlijnen

Pakken we de CBS-cijfers erbij, dan kom je van 2004 tot en met 2023 inderdaad op een gemiddelde van 52.835 netto jaarlijkse aanwas (immigratie minus emigratie). Maar, nuance mijnerzijds, het negatieve migratiesaldo van de eerste jaren uit dat tijdsvlak wordt in de latere jaren ruimschoots gecompenseerd. Het gemiddelde over de afgelopen tien jaar (2014 tot en met 2023) komt uit op 98.130, oftewel: bijna het dubbele aantal.

Bron: CBS

Bovendien zie je in recente jaren niet alleen stijging van het migratiesaldo: in de afgelopen twee jaar was de natuurlijke groei van de Nederlandse bevolking respectievelijk minus 2,6 duizend (2022) en minus vijfduizend (2023). De volledige bevolkingsgroei in deze jaren kwam dus door immigratie. Ongeacht de staat van de arbeids- of huizenmarkt: dat is een talking point. Of althans, dat zou het moeten zijn.

Waar een focus op arbeidsmigratie niet onterecht is, kun je daarmee de groeiende asiel- en migratie-instroom echt niet bagatelliseren. Ook kun je wel nuanceren dat de instroom in twintig jaar ‘slechts’ uit een halve ton per jaar bestaat, maar als je een korter tijdspad van tien jaar hanteert, verdubbelt dat cijfer. Waarmee nuance dus net zo goed als een vorm van goochelen met cijfers kan worden uitgelegd.

In het kielzog van deze klimmende getallen groeit de ergernis, onvrede en ook het huizentekort (of beter: stijgt de vraag naar woonruimte). Is dat allemaal louter het gevolg van een vermeende ‘zondebokpolitiek’ of is het ook gewoon echt een getalsmatig probleem dat leidt tot een drukte waar burgers fysiek, merkbaar hinder van hebben? Oftewel: zijn die aantallen niet hoe dan ook een talking point?

Hein de Haas heeft gelijk over nalatig beleid, MAAR…

Het is echt niet moeilijk Hein de Haas gelijk te geven over nalatig arbeidsmigratiebeleid en een (te neoliberaal) woningbouwbeleid. Maar niet alle ergernis over immigratie (-aantallen) is zondebokpolitiek. Ook het fnuikende woningbouwbeleid van de afgelopen jaren is niet de schuld van (bijvoorbeeld) de PVV, een partij die niet eerder regeerde maar wel vaak in één adem genoemd wordt met zondebokpolitiek (en ook niet altijd onterecht, overigens).

Ene Pieter Omtzigt, de afgelopen dagen nogal onder vuur (en valse aantijgingen door - goh - ene Leo Lucassen) vanwege zijn demografische vaststellingen over de groei en samenstelling van de bevolking, pleitte nota bene voor het herinrichten van een Ministerie van Volkshuisvesting. Ook hij beklaagde zich over het (VVD-) beleid op de woningmarkt en liet vorig jaar een onderzoek doen door experts om ‘handvaten voor het herstel van de volkshuisvesting’ te vinden.

Dus hoezo zondebokpolitiek?

En dan nog even dit separate, kortere clipje:

Johan Derksen merkt in dit fragment op dat ‘in heel veel landen de interne rust naar de klote gaat door migratie’, maar dat het niet lukt om via Europese afspraken op de rem te trappen omdat alle landen ‘tot hier’ in de immigratieproblemen zitten.

De Haas noemt dat een ‘zelf-gecreëerd probleem’ waarbij de ‘hypocrisie torenhoog is’. Als voorbeeld noemt hij het Italië van Giorgia Meloni, die hij verwijt dat ze ondanks het anti-migratiestandpunt waarmee ze premier werd toch een recordimmigratie van vorig jaar heeft toegestaan ‘omdat de economie er om schreeuwt’.

Dat is wederom maar een deel van het verhaal. Ja, in 2023 had Italië een hoge instroom van migranten (en kreeg Meloni het verwijt dat ze haar beloftes niet nakwam). Maar de instroom van 2024 is volgens het Italiaanse ministerie van Binnenlandse Zaken op dit moment zo’n 65 procent lager dan in dezelfde periode van vorig jaar en meer nog: Meloni heeft wel degelijk een plan.

Data from the Italian Interior Ministry show the number of migrants arriving in Italy is significantly down compared to the same period last year: As of Tuesday, 21,574 people had arrived in Italy via boat so far this year, compared to 51,628 during the same period in 2023.
- LA Times, 5 juni 2024

Italië is van plan om 36.000 migranten per jaar naar Albanië te brengen, waar hun asielverzoeken in behandeling genomen zullen worden door Italiaanse ambtenaren, onder Italiaans gezag. Rechtstreeks uit zee naar Albanië, u gaat niet langs Lo Starte en u ontvangt geen automatisch EU-verblijf.

Niets hypocriets aan een beter Rwanda-plan

Bij persbureau Reuters staat een mooie explainer. Het is soort Rwanda-plan (een nogal absurd construct dat de vorige Britse regering had bedacht om van ongewenste migranten af te komen) maar dan veel zorgvuldiger: Meloni heeft bijvoorbeeld gezegd geen echte vluchtelingen - mensen uit voor henzelf onveilige landen- of bepaalde kwetsbare groepen in Albanië te dumpen.

De regering in Tirana is aan boord omdat Italië steun toegezegd heeft aan het land bij hun lobby voor EU-lidmaatschap. Critici verwijten Meloni een ontmoedigingsbeleid omdat overstekers uit Afrika niet meer op boten zullen stappen uit vrees niet in de EU maar in Albanië te eindigen, maar als dat zo is heb je als gratis bonus vermoedelijk ook minder verdrinkingsdoden. What’s not to like?

Plat gezegd: meneer De Haas lult uit zijn nek over Italië en het beleid van Meloni, die dus wel degelijk actief probeert om ongewenste migratie omlaag te brengen. Bovendien doet ze dat niet met zondebokpolitiek, maar via strengere selectieprocedures.

En dan is er nog de eeuwige olifant in de kamer natuurlijk.

Hallo, eeuwige olifant in de kamer

Het tweede clipje eindigt met de klassieke invuloefening dat arbeidsmigratie in de jaren zestig en zeventig begonnen is om mensen van elders ‘het vuile werk dat wij niet wilden doen’ te laten opknappen, maar waar dat niet alleen Turken en Marokkanen waren (maar bijvoorbeeld ook Grieken, Spanjaarden en Italianen) laat hij tevens onvermeld dat de recente migratie een veel sterker overkoepelend kenmerk heeft dan het contingent gastarbeiders uit de vorige eeuw: islam.

En de aantallen zijn ook totaal onvergelijkbaar.

Tussen 1965 en 1973 haalde Nederland bijvoorbeeld (voornamelijk jonge, mannelijke) Marokkanen naar Nederland om plekken in de arbeidsmarkt te vullen. In 1973 stopte dat beleid, memoreert Nadia Bouras bijvoorbeeld hier, en waren er volgens het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) zo’n 22.000 Marokkanen in Nederland. Anno 2024 zijn dat er volgens Wikipedia ruim 420.000. Twintig keer zo veel. Geeft verder niet, maar ze zijn wel bijna allemaal islamitisch en bijna geen van allen is nog een originele gastarbeider ‘die het vuile werk kwam opknappen’.

Een deel van de jonge mannelijke Marokkaanse gemeenschap knapt nu een heel ander soort vuil werk op.

Inmiddels is ook bijna 1 procent van alle Nederlanders van Syrische afkomst (bron: CBS) en dat is echt niet omdat we in de jaren zestig zo veel Syrische gastarbeiders hebben verwelkomd. Dat zijn voornamelijk moslims die op de vlucht zijn geslagen voor het regime van president Assad.

Oxford-geleerde Hein de Haas heeft het over complexe problemen en daar zijn heus geen makkelijke oplossingen voor. Maar om bepaalde problematiek weg te schrijven onder ‘de klassieke zondebokstrategie' is echt een makkelijke verklaring en een te goedkoop verwijt over zowel de politieke partijen die de asiel- en migratievraagstukken agenderen, als richting burgers en kiezers die hun samenleving zowel getalsmatig als cultureel zien veranderen in een steeds meer gesegregeerd rakende samenleving.

Een maatschappij, bovendien, waarin we nu discussies voeren over gebedsruimtes, hoofddoeken bij handhavers en een verbod op koranverbrandingen terwijl politiemensen onder enthousiaste aanwezigheid van de mainstream media op hun knieën in de moskee zitten, of aanschuiven bij iftarmaaltijden.

(Fragmentje uit: BouwNijverheid aflevering 5)

Dergelijke ontwikkelingen betreuren is niet een magisch gevolg van zogenaamde zondebokpolitiek, waarin mensen zou zijn aangeleerd om migranten de schuld te geven. Men kan zelf ook tot de conclusie komen dat de islam een trage maar gestage opkomst in Nederland en het bredere Westen doormaakt, en die ontwikkeling onwenselijk vinden.

Maar dat is aan De Haas niet besteed: ’Verreweg de meeste mensen uit islamistische landen doen keurig mee aan de samenleving’, verklaart hij - einde verhaal.

Meedoen is meer dan op tijd op je werk verschijnen

Maar is dat wel zo? Welke landen? Wat is meedoen? In welke richting ontwikkelen migranten met een sterk van de West-Europese samenlaving afwijkenden (religieuze) culturele achtergrond zich generationeel?

Ja, natuurlijk, tot uw dienst, de meeste moslims houden hun geloof in de moskee en achter de voordeur. Maar houden ze dan achter diezelfde voordeur ook hun vrouwen en dochters een beetje gevangen in patriarchale bekrompenheid? Houden ze homoseksuele zoons in de kast? Houden ze mensen die met afvallige gedachten spelen binnen de religie, uit vrees voor wraak? Houden ze misschien hoop dat Hamas toch nog gaat winnen, en dromen sommigen misschien ook wel stiekem van een moment waarop de democratie eindelijk plaats maakt voor de sharia?

Talloze internationale enquetes door onder andere Pew Research roepen daar wel eens wat vragen over op. Over loyaliteit en principes. Over onderlinge verhoudingen en in relatie tot ongelovigen of Joden. Over waar de sympathie ligt: bij het heilige boek of bij de seculiere grondwet. En waar het kantelpunt tussen die twee ligt.

Keurig meedoen is niet alleen op tijd op je werk verschijnen, met twee woorden spreken aan de kassa of stadsbalie en je hand uitsteken voordat je met de fiets rechtsaf slaat. Het vergt ook een toewijding aan de normen, waarden, wetten en ethiek van een vrije, open, liberale, democratische samenleving.

Met naar verluidt ongeveer een miljoen moslims in Nederland is migratie niet louter een kwestie van cijfertjes, arbeidsplaatsen en woningaantallen. Het is een existentieel vraagstuk, dat zich mede door de groeiende aantallen migranten steeds luider opdringt - maar stukloopt op dooddoeners als ‘zondebokpolitiek’.

Hoe kan het toch dat mensen zoals Hein de Haas zo verstandig en redelijk zijn over arbeidsmigratie en huisvestingspolitkek, en daarin soepel en genuanceerd tot de kern kunnen komen, maar dat er ineens een soort kortsluiting ontstaat wanneer de olifant, die toch écht een keer onvermijdelijk moet worden, zich in de kamer probeert te melden?

Meneer de Haas, laat u toch uw nuance alstublieft niet domineren door de kunst van het weglaten. Die rol wordt al door Leo Lucassen bezet.